Geny czy wychowanie, odwieczne pytanie…

Czy próbowaliście już rozwikłać tę zagadkę ? Próbując dociec jak to się dzieje, że się tak a nie inaczej układa w naszym życiu ? Dlaczego reagujemy i zachowujemy się w określony sposób ? Dlaczego w specyficzny sposób, różny od innych ludzi, postrzegamy otaczający nas świat ? Bo ja czasami zadaję sobie takie pytanie :-). Nie mówię od razu, że nie wiadomo co z tego wynika, ale w sumie chciałbym być świadomym tego, co powoduje moim odczuwaniem i zachowaniem. Zatem…

Geny czy wychowanie ?

Najprostszym wytłumaczeniem chyba już od momentu, kiedy odkryto znaczenie genów, było zrzucenie właśnie na nie największej odpowiedzialności za nasze losy. Nie trudno taką tezę podpierać przykładami, wszak zupełnie powszechnym zjawiskiem jest zachowanie dzieci podobne do ich rodziców. Taka interpretacja niewiele ma jednak wspólnego z dowodem. Niemniej jednak, ten kierunek tłumaczenia ciągle jest bardzo popularny. Wiecie dlaczego ? Jest cholernie wygodny. No bo jeśli za moje zachowanie odpowiedzialne są geny, nic z tym nie mogę zrobić. A więc odczepcie się ode mnie wszyscy ci, którzy uważacie, że mógłbym w sobie coś zmienić. Nie mogę, ponieważ mam to w genach i basta ! To trochę taka filozofia leniuszków. Mówię to oczywiście pół żartem – są badania (np. modna ostatnio Judith Harris), których wyniki optują właśnie za dominującym udziałem genów. Stoją tym samym w opozycji do coraz powszechniejszych sądów, podkreślających rozwojowe znaczenie czynników środowiskowych.

Osobiście, skłaniam się ku stanowisku, że geny tworzą swojego rodzaju potencjał, warunkują nas w pewnym zakresie i decydują o określonych skłonnościach, ale od środowiska w istotnej mierze zależy, czy dany potencjał się zrealizuje i którą dokładnie drogą przez życie pójdziemy. Inaczej problem ujmując – ekspresja genów jest niezaprzeczalna, ale może przebiegać na wiele różnych sposobów. Oczywiście, nie we wszystkich obszarach elastyczność, o której wspominam jest możliwa. Istnieje mnóstwo cech wykształconych w pełni w momencie naszych narodzin i tych rzeczywiście nie możemy już zmienić. Jednakże sam fakt wpływu środowiska na sposób naszego funkcjonowania nie jest już przez nikogo rozsądnego negowany. Dyskusje dotyczą jedynie zakresu tego wpływu i znaczenia różnych faz rozwojowych człowieka na jego funkcjonowanie w dorosłym życiu. O ile przez wiele dziesięcioleci spory dotyczyły badań psychologicznych polegających na zewnętrznych obserwacjach, obecne możliwości nauki pozwalają na zajrzenie w głąb naszych organizmów i dostarczanie twardych dowodów obrazujących fizjologiczne zmiany, które w nich zachodzą. Do takich dowodów, wynikających z badań prof. Allana Schore, amerykańskiego neuropsychologa chciałbym w tym wpisie nawiązać.

Emocje kształtują nasz mózg

W momencie narodzin, mamy w pełni wykształconą i gotową do działania podstawową, pierwotną część mózgu. Tak zwany mózg podkorowy lub pierwotny odpowiada między innymi za nasze instynktowne zachowania decydujące o możliwości przetrwania – typowy przykładem jest klasyczny wybór: walcz, uciekaj lub udawaj martwego. Rejony mózgu odpowiadające za bardziej skomplikowane funkcje są intensywnie kształtowane do końca pierwszego, a nawet drugiego roku życia. W formowaniu górnych płatów kory mózgowej aktywny udział biorą geny. Nie jest to jednak, jak mogłoby się wydawać, wykonanie „z góry” ustalonego programu. Jak się okazuje, kluczowy wpływ na sposób wzrostu i ukształtowania mózgu małego człowieka ma więź emocjonalna, która powstaje pomiędzy niemowlęciem, a matką. Od tego jak są ze sobą emocjonalnie zestrojeni zależy, które rejony mózgu niemowlęcia zostaną ukształtowane, a które obumrą i znikną. Tak, znikną, to prawda – w czasie wzrostu mózgu, miejsce na nowe, „potrzebne” obszary (czyli nowe połączenia neuronów) tworzone jest przez zanik i obumarcie nieużywanych połączeń. Hormony wydzielane (lub nie !) u noworodka w wyniku odpowiedniej stymulacji ze strony matki, wpływają, czy w pewnym sensie kierują aktywnością genów bezpośrednio kodujących nowe połączenia nerwowe i budujących młody mózg. W ten oto sposób w naszym najważniejszym organie, „włączane” i „wyłączane” są określone zachowania, co finalnie wyjaśnia mechanizm wpływu naszego otoczenia na trwale ukształtowane sposoby funkcjonowania. Sprzężenie zwrotne następuje poprzez układ wydzielania wewnętrznego, aktywowany emocjami pojawiającymi się pomiędzy matką i niemowlęciem. Obserwacje te potwierdzają jak znaczący – ze względu na swoją trwałość – jest wpływ więzi emocjonalnych, których doświadcza, na całe dorosłe życie człowieka. Zatem nie geny czy wychowanie, a bardziej geny i wychowanie.

Ale to już było

Czy jest to znaczące odkrycie ? Do podobnych wniosków doszedł już John Bowlby, twórca teorii przywiązania, zakładającej, że ufny lub lękowy sposób przywiązania wykształcony w pierwszych latach życia, determinuje sposób tworzenia relacji z innymi ludźmi również w dorosłym życiu. Teoria przywiązania powstała w latach sześćdziesiątych XX w., jedynie na podstawie obserwacji interakcji pomiędzy matkami i niemowlętami, a później dalszego monitorowania losów uczestniczących w badaniach dzieci. Wiele wskazuje na to, że obecnie teoria ta zyskała potwierdzenie w postaci naukowych dowodów.

Bądź kowalem swego losu

Każdy oceni sam, jakie znaczenie mają dla niego opisane w tym wpisie mechanizmy. Na pewno wnioski wynikające ze wspomnianych badań są bardziej na rękę tym, którzy twierdzą, że jakiś kawałek swego losu mamy we własnych rękach i nie wszystko zależy od genów. Świadomość wpływu, jaki mamy na ukształtowanie relacji naszych dzieci z innymi ludźmi, może wydawać się chwilami przytłaczająca. A co z nami ? Z dorosłymi ? Skoro wszystko co najważniejsze wydarzyło się w pierwszych dwudziestu kilku miesiącach naszego życia ? Tak – jeśli jakieś czterdzieści lat temu hucznie obchodziliśmy nasze drugie urodziny, sprawa na pozór może wyglądać beznadziejnie, jednak na szczęście tak nie jest. Neurogeneza, czyli powstawanie nowych komórek nerwowych i ich wzajemnych połączeń trwa przez całe nasze życie, choć u osób dorosłych jej dynamika jest znacząco mniejsza niż w okresie wzrostu i dojrzewania naszego organizmu. Zatem jeśli tylko zechcemy pracować nad sobą, mamy szansę zmieniać siebie i swoje zachowania – również w postaci zmian na stałe utrwalonych w strukturze naszego mózgu. Uważny czytelnik sam zapewne zauważy, że do tych zmian potrzebni są inni ludzie, tak jak noworodkowi do kształtowania jego mózgu potrzebna była matka. I tym optymistycznym akcentem kończę. A dla chętnych cały filmik, który stał się przyczynkiem tego wpisu :-).